Haize-errotak

Eta gaur, arkeologia industrial pixka bat.

Euskal Herriko paisaiarekin lotzen ez badugu ere bere presentzia, izan omen dira inoiz, gurean, haize-errotak.

XVIII. mendean eta lehorte luze baten ondorioz, erreka baztarretako errotak ibiltzeko urik ezean eta irina lortzea ezinbestekoa izanik, premiazko konponbidea aurkitu behar zen eta antzinan Asian sortu eta Europako hainbat tokitan ohikoa zen teknologia garatu zen bertan: haize-errotak hain zuzen ere.

Nora aldizkariaren 22. alearen erreportaia honek oraindik, Bizkaian, zutik dirauten hauetako bost erakusten dizkigu. Hauetako bat, Getxoko Aixerrota, bisitagarri gainera, arte-galeria bilakatu baita.

Aixerrota 1989 http://www.euskomedia.org/galeria/A_42228

Aixerrota gaur. Wikipedia

Eta tectonicablog. Xehetasunetan, historian, eboluzioan murgildu nahi izan ezkero.

The txakinarto experience- Gamizeko errotara bisita Luis Azillonarekin

Gure bizitzan, batzuetan, denbora gelditu egiten dela ematen du. Aintzinako pertsonaiak gaur egun desagertzear dauden iraganeko lanbideak zelan egin ziren azalduz datozkigu, euren jakituriaz, halakoak galdu ez daitezen. Eurei esker tradizioak ez dira galdu ta oroipenak iraungo du.

Hauxe pentsatu nuen Gamizeko Errota gidatzen duen gizona, Luis Azillona, ezagutu nuenean. Luis kalitatezko produktua biziki defendatzen duen gizona baita. Bere esanetan “Errotak ez du ematen bizi ahal izateko adina” baina, berak gogoz mantendu ta zaintzen ditu bai errota bai txakinarto arto mota.

Luis Azillona – Gamiz errota

Nire barnean halako istorio politak denbora luzerako gordeko ditudala seguru nago. Luis bezalako gizonak aurrean izanda aho zabalik utziko zaituzte, mundu osoan ibilitakoa ta bere errota eraikitzaile, teknikari ta ingeniero bihurtu baita. Pasioz kontatuko dizue zelan bilatu zuen errotako engranajea konpontzeko brontzea, galbahe-motorra zahia baztertu ahal izateko nola asmatu zuen, alegia. Den-dena bere eskuz eta autodidakta erara. Luis oso pertsonai hurbila ta maitakorra da, bere lanbidea ta txakinartoa maite dituena. Errotara bisitan joaten bazara ez duzu inoiz ahaztuko halako esperientzia .

Txakinartoa Ameriketatik ekarritako arto mota omen da. Euskalherrian indabarekin batera ereiten da izurriteari kontra egiteko. Zortzi lerro ale ditu, oso zuntza gitxikoa (beste arto hibrido motekin alderatuz) eta zapore izugarria duena..

Taloak “económica”-ren gainean

Txakinartoak bere ezaugarriak ditu: uztatzen denean fresko dago ta Luisen esanetan “ondino izerdi apur bat dauka”. Orduan, ondoko baserrian adreilu errefraktariozko labean 48 orduz sikatu egiten da. Lehortze prozesuak bere eragina du artoaren irinean: bere zapore ta usainean. Gainera, irina ur hotzarekin oso erraz nahasten da, sinestea zaila egiten den arren. Ez da batere astuna digeritzeko eta gauez lo seko egin nahi izanez gero ez duzu esnearekin nahaztu besterik egin behar, Luisek oso ondo azaltzen duen moduan.

Hurrengo bideoan Luis taloak prestatzen ikusiko dugu.

Bisita honek bere eragin sakona izan du gure blogkideengan. Gure blogeetan argitaratu diren sarrerei begiradatxoa bota besterik ez duzu: rosa rosae, la libélula roja, Juantxoren idatziak, hemen euskeraz ta hemen erdaraz, ta nirean be erdaraz.

Zeliako gaixotasun (gluten intolerantzia), gluten alergia edota gari proteina alergia dutenentzat txakinarto irina oso interesgarria eta gomendagarria da. Luisek bere errotan artoa bakarrik birrintzen du. Ez du beste zerealik birrintzen ta ez dago glutenarekin kutsatzeko aukerarik. Txakinarto irina erosi nahi duzuenok, Luisekin harremanetan jartzea besterik ez daukazue ta berak mesulariaz bialduko dizue edozein helbidetara.

Nutrizio aldetik, birrintzen duen irina osokoa da eta Luisek ez dio gehigarririk (aditiboak) gehitzen irinari. Irinak bitamina A ta E ditu baina B taldeko bitaminak ta Niacina oso kantitate eskasean agertzen dira. Ez dauka proteina kantitate haundirik eta gainera, garrantzitsuak diren bi aminoazido (proteinako osagaiak), triptofanoa ta lisina izenekoak urri izaten dira. Dena dela gatz mineral iturria da: fosforoa, potasioa, kaltzioa, magnesioa, sodioa, burdina, kobrea, manganesoa ta zinka. Irin osokoan ere, ernamuinean dauden gantz osasuntsuak, oleiko ta linoleiko gantz azidoak agertzen dira. Arto irinezko nutrizio balioa indartzeko lekaleekin edota barazkiekin batera jatea komenigarria da. Animali iturri diren jakiekin ere jan ahal da: txistorra edota gaztarekin. Informazioa: Composición química y valor nutricional del maíz, FAO-koa (Organización de las Naciones Unidas para la Agricultura y la Alimentación)

Ez nuen inoiz talorik eginda ta gogo haundia neukan. Betidanik oso eginkizun zaila ta korapilatsua zela uste izan dut; ur beroarekin nahasten zelakoan nengoen, edota taloak zabaltzeko burdin beroan egin beharko zela… Baina, Luisek oso argi utzi zigun talo onak egiteko ez genuela halako tresneririk behar. Taloak jateko gomendioak hortxe dituzue: antxoak oliotan, piper gorritxoak, gazta, txokolate, eta abar. Imanol Izaguirrek, Aparthotel Jardines de Uleta-ko sukaldari arduradunak email baten azaldu zidan Baztanen be marrakuku taloa jaten dutela. Gazta zahar zati bat berotzen da etxeko suaren gainean gerrena erabiliaz ta biguna dagoenean taloaren gainean zabaldu. Nire ustez pintxo tabernetan halako taloak dida batean salduko lirateke goxo-goxoak baitira. ea ahuntz gazta ta foie-a desagertzen diren pintxo askotatik ematen baitu jendeari gustatzen zaizkien osagai bakarrak direla.

Katalan eragin haundia daukadanez taloak butifarrarekin prestatzea bururatu zait. Toma fussion cook!!!! Hona hemen argazkitxo pare bat. Ondino estuagoak egin beharko ditut, baina lehenengo saiakera dela kontuan izanda oso pozik nago.

Ze onaaaaaak!!!!!

Hemendixik nire agurrik beroenak Luis Azillonarentzat, nire blog-eko kideentzat, Txema Pascualentzat (Artepan okindegiko nagusia) ta Imanol Izaguirrerentzat.

¡Bon apetit!

Lasturko errotak

Saturioren Tahona Bikiakera egindako irtenaldiaren arrakasta ikusi ondoren, igande honetan irinak eta urunakoak, Bixigu, Jo, Juantxo, Mari, Teba, Xabi eta ni, Lasturko errotak ikusteko batu egin gara berriro. 

Bixentek Plazaolako erroten jardunbidea erakutsiz gain, Euskal Herriko ohituren, ogibideen eta erroen inguruan duen jakintza zabala helarazi zigun. Bisitaldia gomendagarria da benetan, Alaitz eta Maiderrek esango zuten moduan txanpon baten truke (euro bat) bakarrik. 

Irinez bakarrik ez garenez bizi, errotak ikusi ondoren txorizo frijitu batzuk jan genituen Tebaren 2 “super-ogiekin”. Geroago Kanala Jatetxera joan ginen, hemen hamaika gairi buruz hitzegin genuen bazkalondoa luzatuz eta luzatuz jantokian geratzen ziren bakarrak izan arte. 

Ez larritu, oraindik hitzegiteko mila gai ditugu, gutxi barru berriro batzeko eta hitzegiteko irrikan nago, geroz eta lagun gehiago izan, hobeto.

Karapaixo, Garipaua, Mokotza.

Duela 17 urte eta erdi,  langabezian momentu larriak pasatzen ari nintzela, Amaiaren senide bati esker, eraikuntzan hasi nintzen lanean. Arrasateko enpresa baten hain zuzen ere. Bi urte eta erdi egin nituen bertan eta ogi hau ezagutzeko aukera izan nuen. Ez da ogi ezaguna, ezta gutxiago ere.

Garai hartan, ostiralero, lagun kuadrila eskiatzera joaten ginen eta ogi hau behin baino gehiagotan gure afaria izan zen. Aretxabaletako baserri baten enkarguz, erosten nuen. Goxoa, redio!!! Guztiz ahaztuta neukan, baina duela 2-3 hilabete ez dakit nola, burura etorri zitzaidan eta hemen duzue.

Hasteko, ogi honek duen istorioa kontatuko dizuet eta ondoren, justu hemen sarrera honetan, duzuenaren *bitxikeri bat ere.

Euskal Herriko eskualde batzuetan, garizumako egunetan, ogi tipikoa duzue hau. Besoetakoari, ezkondu arte, oparitzeko ohitura dago. Hiru puntako ogizko opila da, eta ertz bakoitzean arrautza du; barruan ezkutatuta edo azalean berriz, txorizoa. Aspaldiko ohitura da: antzina, baserri askotan egiten zuten ogi hau. Nahiz eta aspaldikoa izan ez da galdu. Ume askok eta hain umeak ez direnak ere, jasotzen jarraitzen dute, ilusioa begietan. Gehienetan, hori bai, aita-ama pontekoek erosi egiten dute, ez egin. Garai batean badirudi, garizumako ostiraletan txorizorik ez zutela jartzen, baraua errespetatzeko.

Dirudienez, garapaio da jatorrizko izena; Debagoinean “karapaixo” deitzen diote, Elgetan “garipaua” eta Durangaldean “mokotza”.Aditu batzuen ustez, erromanizazio aurreko usadioa da, udaberriaren etorrera ospatzeko egiten zen: arrautzak bizitza berriaren ikur izango lirateke; ohitura kristautu ahala, “karapaixoa, garipaua, mokotza” garizumarekin lotu zuten.

Osagaiak:

• Ogia egiteko galirin zuria 400 gr.
• Espelta zuria 100 gr.
• Ura 325 gr.
• Legami freskoa 10 gr.
• Gatza 12 gr.
• Azukrea 5 gr.
• 3 txorizo
• 3 arrautz egosiak

Bol baten irinak, azukrea, gatza eta legamia nahasi. Ura gehitu eta ondo nahastu. Mahai gainera atera eta 10-12 minutu inguru oratu. Nik, frantsez (Bertinet) teknika erabili nuen. Olioz igurtzitako bol baten sartu eta plastikozko filmaz estali. Laga 90 minutu lehenengo hartzidura egiten. Ondoren, mahai gainera atera eta gasgabetu. Forma eman, arrautzak eta txorizoak ipini eta, landare-paperarekin estalitako labeko erretiluan jarri. Estali eta laga beste ordu bete inguru bigarren hartzidura egiten.

Laba, 225 gradutara aurreberotu. Beroa dagoenean orea sartu, tenperatura 200 gradutara jaitsi. Lehenengo 3 minututan labeko hormak spray batekin ureztatu. Ordu erdi inguruan eginda dago. Labetik atera eta parrila baten gainean hozten laga.

On egin!!!

* Eta orain bitxikeria.

Karapaixoa burura etorri zitzaidanetik, berari buruz sarrera bat ipintzeko asmoa nuen. Karapaixo hau duela hiru aste egin nuen, zergatik?

Ogia egiten hasi nintzenetik, ogia egiteaz gain, gehien gustatzen zaidana jendearekin egiten dituzun harremanak dira. Eta alde hortatik pertsona zoriontsua sentitzen naiz. Lagun asko ezagutu ditut, eta ezagutuko ditudanak, euretariko batzuekin blog hau sortu nuen baina, bat dut niretzat oso oso berezia dena, Teba. Ia egunero txateatzen dugu, eta egun baten horretan genbiltzala zera esan zidan:

• Juansho (sarritan nire izena horrela idazten du), Frantzian antolatu duten lehiaketa baten, nirekin batera, parte hartuko zenuke?
• Lehiaketa bateeen? keeeba
• Zergatik ez?
• Ez daukat gogorik  (oso baxu nengoen)
• Benga, animatu zaitez “abuelito” (horrela ere deitzen nau lotsagabe horrek) 😉
• Abeeer, zer daaa?

Eta zer zan azaldu zidan.

• Bale, baina baldintza batekin.
• Zein?
• Ogia, hemengoa, Euskal Herrikoa izan behar dela.
• Ados. Zein ogi?
• Karapaixoa.  (beste aldean, ixiltasuna). Bapatean ….
• Zu bai zarela karapaloooo (horrela, irakurtzen duzuen bezala bota zidan) Nire erreakzioa ….
• Jajajaja ni, “por el puto suelo” barrezka, eta lotura bat bidali nion.

Ikusi bezain pronto, ados zegoela esan zidan, ikusgarria iruditu zitzaion. Ez zuela ezagutzen eta karapaloarena barkatzeko, jaja. Lasai, ez da batere ezaguna esan nion, ondoko eskualdetan egiten dute baina, nik Arrasatera lanera joan arte ez nekien existitzen zenik ere ez.

Egin, eta bidali genuen. Begiratu hemen. Ikusi duzue? ba, orain begiratu hemen. Laster, beste ogi liburu bat ingelesez, ainss!! Berrogei partaidetik bostgarrenak geratu ginen, ez dago gaizki ezta?

Zorionak eta muxu haundi bat, Teba.

Muxu bana.

San Blas opila.

Gaur, otsailak 3, Eibarren egun haundia dugu. Ez jai dugulako, ez. Mundu guztia bere eginkizunetara doa, baina ……

Eibarren, herri guztietan bezala tradizio batzuk daude. Euretariko bat eta etxe gehienetan edo askotan behintzat jarraitzen dena, San Blas opilak egitea da. Garai baten,  nagusiak esaten dutenez,  etxe guztietan egiten ziran; gaur egun ez da horrela, ordea. Egun hauetan bai pegoretan bai kaleetan kriston usaina egoten da. Anis esentziak ematen duen usaina.

Lau opil egiteko erabilitako osagaiak:

• Galirina 600 gr.
• Azukrea 250 gr.
• 4 arrautz (baten zuringoa aparte laga)
• Royal (sobre bat)
• Txerri gantza 125 gr. (+ 15 gr.)
• Anis esentzia (tubo baten erdia)
• Glas azukrea 125 gr.

Bol baten arrautzak ipini, irabiatu, azukrea gehitu eta irabiatzen jarraitu dena ondo nahastuta egon arte. Beste bol baten irina eta “royal”a nahasi. Beste bol-ekoa, anis esentzia eta txerri gantza gehitu eta nahastu. Ondo nahastuta dagoenean, mahai gainera atera eta oratzen hasi. Mahaian eta eskuetan itsasten ez denean, listo. Nire kasuan txerri gantza gehiago bota nion eta oratzen jarraitu konpaktoagoa egon arte. Bol baten sartu, estali eta ordu erdi inguru bat laga nuen. Labea berotzen ipini 130º. Orea boletik atera, lau zatitan moztu, forma eman eta erretiluan ipini. Laba berotuta dagoenean, erretilua sartu eta tenperatura 170º igo.    20-25 minututan eginda daude.

Labean dauden bitartean gaineko zuria prestatu. Nola? Baaa, lehen aparte laga dugun zuringoa bol baten ipini eta irabiatzen hasi, kolorea hartzen duenean azukrea gehitzen joan, “tente” egon arte. Barilak altxatzerakoan zuria ez bada erortzen prest dago.

Oreak labetik atera bezain pronto, espatula batekin zuria eman. Oso inportantea da, orea beroa dagoen bitartean ematea, horrela gogortzen da eta;  bestelaaa…..

San Blas egunean, garai baten eskoletan goizez, jai izaten genuen. Opilak bedeinkatzera eramaten genituen. Gaur egun, eskolek ez dute jai izaten baina,  jendeak bedeinkatzera eramaten jarraitzen du. Hurrengo argazkia ikustea besterik ez dago, konturatzeko zein arrakasta duen tradizio honek. Estatua horrek, bi ume opilak bedeinkatzera eramaten doazela irudikatzen du. San Andres elizaren parean daude.

Baina hemen ez da amaitzen tradizioa. Opilak, papel zuri baten batuta eramaten dira eta pakete hori, kordoi batekin lotuta.

Bedeinkatu ondoren kordoi hori saman lotzen da. Bederatzi egunetan eraman eta gero, erre egiten da. Esaten dutenez, horrek eztarriko gaixotasunetatik babestu egiten du. Urtean zehar ez da katarro, angina eta halakorik harrapatuko. Zuek, sinistu edo ez baina, tradizioak horrela dio.

“Pelofanta” gaitzizena duen lagun bati eskainita. Asko maite dudalako eta merezi duelako.

Muxu bat.